İstanbul Belediyesi, müzecilik faaliyetlerine 1928 yılında başlar. Türk İnkılabı’nın yeni nesillere anlatılması amacıyla ilk olarak 28 Mayıs 1928 yılında Şişli’de, bir köşk satın alınır. Bu köşk aynı zamanda Mustafa Kemal Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı’nın planlarını hazırladığı ve Samsun’a çıkmadan önce bir müddet ikamet ettiği evdir. Burada sergilenmek üzere Cumhuriyet Dönemi İnkılap hareketleriyle ilgili eserler toplanmaya başlanır. Fakat yenileşmenin Osmanlı’ya Lale Devri’nden itibaren geldiği öne sürülerek Osmanlı’ya ait eşya, vesika ve günlük kullanım objeleri de koleksiyona katılır. Eser sayısının giderek artması ile Şişli’deki bina yetersiz kalır, bu nedenle toplanan eserler Belediye tarafından restore edilen Beyazıt Medresesi’ne taşınır. İnkılap Müzesi için ilk çalışmalar 1925 yılında Maarif Vekilliği’ni yürüten Mustafa Necati Bey tarafından başlatılır. Henüz temelleri yeni atılan Ankara Etnoğrafya Müzesi’ne bağlı bir şubenin, İnkılap şubesi olarak açılması düşünülür. Bina olarak da Büyük Millet Meclisi’nin eski binası önerilir. 1927 yılında Ankara Etnoğrafya Müzesi Müdürlüğü’ne Hamit Zübeyir Koşay’ın atanmasıyla İnkılap Müzesi çalışmaları hızlanır. Koşay tarafından başlatılan çalışmalar 20 yıl kadar sürer. Fakat bu çalışmalar başarılı sonuç vermez.
İstanbul Belediyesi tarafından 1933 yılında açılan İnkılap Müzesi ve Kütüphanesi için ilk öneriler inkılapların hazırlanmasında ve uygulanmasında katkısı olan kişiler tarafından ortaya atılır. Fuat Köprülü 1927 yılında yayımlanan Hayat dergisindeki “İnkılap Terbiyesi” başlıklı yazısında Maarif Vekâleti ve Erkan-ı Harbiye-i Umumiye’nin birlikte yürütecekleri bir çalışma ile İnkılap Müzesi’nin oluşturulmasını ister. Fuat Köprülü Rusya’da gördüğü Devrim Müzelerinin etkisini taşımakla birlikte aynı zamanda ülkemizde kurulacak İnkılap Müzesi’nin daha önce Almanlar tarafından kurulan Birinci Dünya Savaşı Araştırmaları Merkezi’nden de feyz almasını ister. İnkılap Müzesi’nin, her türlü evrakın koleksiyona katılımı sonucunda devrim tarihi çalışmalarında önemli rol oynayacağını savunur. İnkılap Müzesi için somut adımlar İstanbul Belediyesi tarafından atılır. Belediye, İnkılap Müzesi için Mustafa Kemal Atatürk’ün Şişli’deki evinde karar kılar. 14 Kasım 1925’te törenle dış cepheye “Gazi Mustafa Kemal Paşa Vatanın Kurtuluşunu 1335 senesinde bu evde hazırladı” yazılı levha konulur. Bina, Belediye tarafından satın alınır.
1929 yılında ise müze için kurucu bir heyet oluşturulur. Heyette İstanbul Valisi ve Belediye Reisi Muhittin Üstündağ başkanlığında, müzeler müdürü Halil Ethem, Darülfünun Müderrisi Köprülüzade Mehmet Fuat, Doktor Ahmet Süheyl, Hayreddin Nedim ve Vilayet Mektupçusu Osman Nuri Bey ile Askeri Müze müdür muavini Derviş Bey yer alır. Müze komisyonu ilk yıllarda yoğun bir faaliyet içerisindedir. Yurt dışındaki müzelerde incelemeler yapılır. Müzeye konulacak belge ve eserlerin seçimi için Millî Mücadele’de görev alan kişi ve kuruluşlara başvurulur. Müze kuruluş çalışmalarının erken evrelerinde İnkılap hareketlerinin ön plana çıkarılarak Tanzimat Devri’nden başlanacağı bilgisi paylaşılır. Daha sonra yapılan toplantılarda alınan kararda ise İbrahim Müteferrika’nın ilk matbaa tesisinden itibaren gerçekleşen İnkılaplara ait eşyanın müzeye konulacağı duyurulur. Ayrıca bu türden eşyaya sahip kişilere, komisyona müracaat ettikleri takdirde eser karşılığında ödeme yapılacağı duyurulur. İnkılap Müzesi komisyonu bir yandan müzede ne tür eserlerin sergileneceği tespitini yaparken diğer yandan koleksiyon oluşturulmaya başlanır. Edinilen ilk eserler Şişli’deki evde muhafaza altına alınır. Binanın müze için yeterli olmayacağı, ayrıca kâgir yapının yangına maruz kalması durumunda mevcut eserlerin yangından zarar göreceği ve bu nedenle bazı eserlerin Beyazıt Medresesi’ne taşınmasına karar verilir. Medreselerin kapatılmasından sonra Beyazıt Medresesi bir müddet erzak deposu olarak kullanılır. Harap bir halde kalan medrese İstanbul Belediyesi tarafından restore edilir. 20 odadan oluşan medresenin yarısı müzeye diğer yarısı ise kütüphaneye ayrılır. Şişli’de Atatürk’ün evinde biriktirilen ve İnkılaplarla ilgisi olmayan bazı eserler Beyazıt Medresesi’ne taşınır. İnkılap Müzesi ve Kütüphanesi’nin açılışından itibaren koleksiyon geliştirilir. Edinilen eserler için yeni sergilemeler yapılarak farklı bir isimle müze tekrar ziyarete açılır. Birçok yazışmada yeni açılacak müzenin adı İnkılap Müzesi olarak geçse de açılışında Şehir ve İnkılap Vesikaları Müzesi adı kullanılır. 10 Temmuz 1939 tarihinde Şehir ve İnkılâp Vesikaları Müze ve Kütüphanesi’nin açılışı vali ve belediye başkanı Lütfi Kırdar tarafından yapılır. Şehir ve İnkılâp Vesikaları Müze ve Kütüphanesi, açılış tarihinden itibaren geçici sergiler düzenlenerek İstanbul halkının hizmetine sunulur. Matbaanın kuruluşunun 500. yıl dönümü vesilesiyle hazırlanan kitap konulu sergi, Namık Kemal’in doğumunun 100. yılını kutlayan sergi ve maket, neşriyat, grafik eserlerden oluşan şehir konulu sergi bunlar arasında yer alır. 2017 yılında kapatılan Şehir Müzesi koleksiyonu Atatürk Kitaplığı eser deposunda muhafaza altına alınır. Bu koleksiyonun Kent Müzesi’nde sergilenmesi için yapılan çalışmalar devam etmektedir.
Yazı: Osman Ocak
Kaynak: İst Dergi
Bu içeriğe benzer daha birçok içeriğe ulaşabilmek için İst Dergi’yi takip edebilirsiniz: https://www.istdergi.com/